Білет 34 Дзеяслоў як часціна мовы.Пераходныя і непераходныя дзеясловы.Катэгорыя трывання дзеяслова.Лад дзеяслова.Катэгорыя часу дзеяслова. Лад дзеяслова

21. Дзеясловы ўмоўнага ладу.

Умоўны лад абазначае дзеянне, якое ўяўляецца як пажаданае ці магчымае. Ажыцяўленне такога дзеяння залежыць ад пэўных умоў. Умоўны лад мае аналітычную форму. Ён выражаецца дзеясловам у форме прошлага часу і часціцай бы(б). Месца гэтай часціцы ў сказе рознае: можа знаходзіцца пры дзеяслове ці пры іншых ісловах (Я Чорнае мора зялёным назваў бы.). Умоўны лад не мое формаў часу і асобы, ён мае формы трывання:шукаў бы, адшукаў бы, ссек бы.Умоўны лад мае некалькі значэнняў. Найбольш часта ён выражае магчыае дзеянне, ажыцяўленне якога залежыць ад іншага дзеяння ці абставін. Гэта значэнне выяўляецца пераважна ў складаных сказах, адна (ці некалькі) з структурных частак якіх змяшчае ўмову:Не пісаў бы, не складаў бы я вас, думкі-песні каб не вецер шызакрылы.

Выражэнне ўмовы можа вынікаць з кантэксту ці з папярэдніх сказаў. Нешта здарылася з Анісімам. І здарылася нядобрае. Іначай ён ужо вярнуўся б.У даданых частках складаназалежных сказаў дзеясловы ўмоўнага ладу могуць абазначаць розную ступень праяўлення дзеяння: тут ужываюцца спалучэнні куды б ні, дзе б ні, што б ні, адкуль бы ні: Куды б цябе ні завяла далёкая дарога, не забывай ніколі ты бацькоўскага парога.Умоўны лад выражае таксама дзеянне са значэннем меркавання; такое дзеянне звязана з супрацьпастаўленнем:Мы, змораныя, ля сасны зрабілі б свій прывал, ды лыжаў след, як дзве струны, пралёг праз перавал.Умоўны лад перадае значэнне пажаданасці дзеяння:Хутчэй бы прыйшла зіма, белая і маладая.Пажаданасць дзеяння можа выражацца інфінітывам у спалучэнні з часціцай бы:Так бы вербай стаяць пры дарозе і глядзець на наш родны прастор.Умоўны лад можа ўжывацца са значэннем іншых ладоў. Значэнне абвеснага ладу ён мае ў сцвярджэннях-меркаваннях, парадах:Ні ў кога з мясцовых людзей не ўзнялася б рука страляць па іх у такі час.Дзеясловы ўмоўнага ладу могуць ужывацца са значэннем, блізкім да загаднага. У такім выпадку яны перадаюць просьбу, параду з адценнем нерашучасці, далікатнасці, мкаасці або, наадварот, з адценнем папроку, а таксама запрашэнне, прапанову выканаць дзеянне:А ты, Алёнка, пачытала б не што-небудзь яшчэ.

22. Дзеясловы загаднага ладу.

Загадны ладпаказв.,што асоба пабуджае каго-небудзь выканаць дзе-не.Пабудж-не можа абазн.: загад,патрабаване,прапанову,заклік,параду,просьбу і аднос.не толькі да якой-небудзь асобы,але і да неадуш-ых прадм-аў,якія ўяўляюцца як адуш-ыя.(Не спі, краса мая,прыйдзі паслухаць песню салаўя.).

Загадны лад мае 5 формаў:2-й і 3-й асобы адз.ліку, 1-й,2-й,3-й асобы мн.ліку.Найбольш ужывальнымі з’яўл. Формы 2-й асобы адз. і мн.ліку.Яны ўтвар.ад асновы цяперашняга часу і маюць разнавіднасці:

*Дзе-вы з кан-мі –і,-ы(хадзі,беражы,пішы,касі).

*Аднаскладовыя дзе-вы(біць,віць,ліць,піць)у 2-й асобе адз.ліку загад.ладу маюць форму(ві,пі,лі,бі).

*Дзе-вы з нулявым канчаткам(з асн-ай на зычны):маж,сып,пазыч,хавай,малюй,шануй.

*Формы 2-й асобы мн.ліку загад. Ладу утвар.ад ф-мы 2-й асобы адз.ліку шляхам далуч-ня да яе постфікса –це(плывіце.думайце.піце).

*Ф-мы 1-й асобы мн.ліку загад.ладу з кан-мі:-ем(-эм,-ам),-ім(-ым)(нясем,збярэм,спынім,глянем).

*Ф-ма 1-й асобы мн.ліку можа выраж.часціцай давай(це)+дзе-ў буд.часу ці інфінітыў.(Давай удвух сустрэнем ранне сярод туманнай сівізны).

*Ф-мы цяп.,буд. простага часу 3-й асобы адз.або мн.ліку+няхай(хай):Хай жа славяцца навекі дружба,згода.лад!

*Ф-ма 2-й асобы адз.ліку з адценнем зборнасці,яна служыць для звароту да некалькіх асоб(А ну,дзяўчаткі,цяпер трымайся).

Значэнне:

Ф-мы загад ладу з хоць ужыв. ва уступальных канструкцыях,у параўнальных сказах і зваротах,якія маюць значэнне меры і ступені праяўлення дзе-ня або стану(А пасля,браткі,як паднялі тарарам,-хоць уцякай!)

Ф-мы загад ладу могуць ужыв. са знач-ем умовы(Зайдзі ка мне-я даў бы хлеба).

Загаднасць можа быць выражана прыслоўямі(Цішэй,маленькая мая,цішэй.)

studfiles.net

Білет 34 Дзеяслоў як часціна мовы.Пераходныя і непераходныя дзеясловы.Катэгорыя трывання дзеяслова.Лад дзеяслова.Катэгорыя часу дзеяслова.

Агульная характарыстыка дзеяслова і яго трывання. Часціна мовы, якая выражае дзеянне або стан асоб, прадметаў, з'яў з дапамогай граматычных катэгорый асобы, часу, трывання, стану, ладу, пераходнасці і непераходнасці. Формамі дзеяслова выражаюцца таксама катэгорыі ліку, а ў прошлым часе і катэгорыя роду. 3 семантычнага пункту гледжання дзеяслоў характарызуецца як носьбіт працэсуальнай прыкметы, якая доўжыцца ў часе, здольнасцю ўтварацца ад любых самастойных слоў, наяўнасцю такіх разрадаў унутры сябе, як інфінітыў, асабовыя і безасабовыя дзеясловы, пераходныя і непераходныя дзеясловы, зваротныя дзеясловы, дзеепрыметнікі, дзеепрыслоўі. Зменным формам дзеяслова прыдатна катэгорыя ліку. Асабовыя формы дзеясловаў спрагаюцца (змяняюцца па часе, асобе, ліку, ладзе, роду), выступаюць у сказе як прэдыкатывы. 3 усімі дзеяслоўнымі формамі ў якасці іх прыкмет спалучаюцца прыслоўі.Агульнакатэгарыяльнымі граматычнымі значэннямі дзеясловаў служаць трыванне і стан, астатнія катэгорыі ўласцівы толькі асобным разрадам дзеясловаў. Катэгорыя трывання ўваходзіць у больш глабальную катэгорыю аспектуальнасці і звязана з выражэннем абмежаванасці або неабмежаванасці дзеяння, якое мае часта суадносныя дзеяслоўныя формы закончанасці і незакончанасці. Значэнне абмежаванасці з'яўляецца маркіраваным і абазначае дзеянне ці адзінкавае непадзельнае, ці непадзельнае з невыражанай працягласцю, ці падзельнае працяглае. Дзеясловы незакончанага трывання выражаюць дзеянні, не абмежаваныя ў сваёй праяве, у прыватнасці, паўтаральныя, падзельныя працяглыя, непадзельныя з невыражанай працягласцю. Пры супадзенні лексічных значэнняў дзеясловы закончанага і незакончанага трыванняў утвараюць суадносныя пары, члены якіх адрозніваюцца толькі фаматычна. Фармальна завершанасць дзеяння фіксуецца дзеясловамі закончанага трывання прошлага часу, тады як дзеясловы закончанага трывання будучага часу паказваюць, што дзеянне завершыцца пасля моманту гутаркі. Дзеясловы, якія не ўтвараюць суадносных пар у адносінах да выражэння ж дзеяння, называюцца аднатрывальнымі і могуць мець або толькі форму закончанага трывання, або толькі форму незакончанага трывання. Дзеясловы, што не ўтвараюць суадносных трывальных пар, маюць асаблівасці ў сваёй лексічнай семантыцы, якая характарызуе указаннем на пачынальнасць дзеяння, на абмежавальнасць дзеяння, аднакратнасць, ці інхаатыўнасць, дзеяння, выніковасць дзеяння, мнагакратнасць ці ітаратыўнасць, дзеяння, перарывістасць,суправаджальнасць,размеркавальнасць,ці дыстрыбутыўнасць. Фармальна катэгорыя трывання выражаецца рознымі афіксамі, суплетыўнымі асновамі, націскам, чаргаваннем гукаў.Дзеясловы закончанага трывання маюць парадыгмы форм будучага проста часу і дзеепрыметнікаў прошлага часу, незакончанага трывання - парадыгму форм цяперашняга і будучага складанага часу, дзеепрыметнікаў цяперашняга і прошлага часу.У беларускай мове для некаторых дзеясловаў адзначаецца ступеньчатае ўтварэнне трывання. Так, дзеясловы закончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў незакончанага трывання з дапамогай прыставак. Далей ад прыставачнага дзеяслова закончанага трывання ўтвараецца дзеяслоў незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў(у прыватнасці, -ва-,-іва-,-ыва-,-оўва-,-ёўва-). I ўрэшце ад дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе прыставак па-, на- ўтвараюцца дзеясловы закончанага трывання.

Катэгорыя ладу.У катэгорыі ладу выражаюцца адносіны абазначанага дзеясловам дзеянняі рэчаіснасці.У залежнасці ад таго, з'яўляецца дзеянне рэальным, пажаданым, ці магчымым, вылучаецца адпаведна абвесны, загадны і ўмоўны лад.Дзеясловамі абвеснага ладу абазначаюцца рэальныя дзеянні, якія сцвярджаюцца, або адмаўляюцца. Дзеясловамі загаднага ладу выражаецца патрабаванне ці пабуджэнне да выкананне дзеяння.Дзеясловамі ўмоўнага ладу абазначаюцца магчымыя ці пажаданыя дзеянні.Толькі дзеясловам абвеснага ладу ўласцівы граматычныя формы ўсіх трох часоў. Дзеясловы загаднага ладу не маюць катэгорый часу, змяняюцца па асобах, часткова па ліках. Найбольш ужывальнай граматычна формай загаднага ладу служыць другая асоба адзіночнага ліку, якая ўтвараецца дапамогай канчатка -і (-ы), што далучаецца да асновы дзеясловаў цяперашняг часу, або без канчатка, а таксама 2-я асоба множнага ліку, што ўтвараецца праз далучэнне да адпаведнай формы загаднага ладу 2-й асобы адзіночнага ліку постфікса -це. Формы загаднага ладу ўтвараюцца таксама ад дзеясловаў першай асобы множнага ліку, 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку з дапамогай часціц давай (давайце), няхай (хай) тыпу давай зробім, няхай (хай) зробіць (зробяць) і інш.Дзеясловы ўмоўнага ладу не змяняюцца ў часе, не маюць формы асобы, характарызуюцца катэгорыямі роду, ліку, трывання і абазначаюць ірэальныя дзеянні, якія магчымы толькі пры пэўных варунках. Формы ўмоўнага ладу ўтвараюцца ад дзеясловаў прошлага часу з дапамогай часціцы бы (б). Формам катэгорыі ладу ўласцівы транспазіцыі, г.зн. ужыванні дзеясловаў аднаго ладу ў значэнні другога. Формы загаднага ладу не ўтвараюцца звычайна ад безасабовых дзеясловаў і дзеясловаў, што характарызуюць дзеянні неадушаўлёных прадметаў.

Катэгорыя часу. У катэгорыі дзеяслоўнага часу адлюстроўваюцца адносіны дзеяння да моманту гутаркі. Дзеянне, што адбываецца падчас гутаркі, выражаецца дзеясловамі цяперашняга часу, да моманту гутаркі - дзеясловамі будучага часу, пасля моманта гутаркі -дзеясловамі прошлага часу.Паміж катэгорыямі часу і трывання маецца арганічная сувязь: дзеясловы незакончанага трывання выступаюць у формах цяперашняга, прошлага і будучая складанага часу, дзеясловы закончанага трывання - у формах прошлага і будучага простага часу. У форме дзеясловаў цяперашняга часу выкарыстоўваюцца ўсе асабовыя формы адзіночнага і множнага ліку, пры гэтым асоба і лік выражаюцца дзеяслоўнымі канчаткамі. Форма дзеясловаў будучага часу рэалізуецца як сінтэтычнымі сродкамі, так і аналітычнымі. Дзеясловы прошлага часу маюць формы мужчынскага, жаночага і ніякага роду, закончанага і незакончанага трывання.У цэлым дзеяслоўныя формы часу з'яўляюцца суадноснымі з рэальным часам, хаця ў пэўных кантэкстах і сітуацыях магчымы ўжыванні адных форм у значэнні іншых. Акрамя таго, дзеясловы цяперашняга часу выражаюць так званы абсалютны час, калі дзеянне служыць працэсуальнай прыкметай, уласцівай для адпаведных прадметаў ва ўсе часы.

studfiles.net

Білет 34 Дзеяслоў як часціна мовы.Пераходныя і непераходныя дзеясловы.Катэгорыя трывання дзеяслова.Лад дзеяслова.Катэгорыя часу дзеяслова.

studfiles.net

Белорусский язык - Дзеяслоў як часціна мовы.Пераходныя і непераходныя дзеясловы.Катэгорыя трывання дзеяслова.Лад дзеяслова.Катэгорыя часу дзеяслова.

Дзеяслоў як часціна мовы.Пераходныя і непераходныя дзеясловы.Катэгорыя трывання дзеяслова.Лад дзеяслова.Катэгорыя часу дзеяслова.

Пераходныя дзеясловы выражаюць дзеянне, якое прама ці ўскосна пераходзіць на другі прадмет ад суб’екта гэтага дзеяння. У беларускай мове субстантывы, на якія непасрэдна пераходзіць дзеянне, выражанае дзеясловам, ужываюцца звычайна ў вінавальным, радзей у родным. Пры непрамым пераходзе дзеяння на прадмет абазначэнне апошняга ўжываецца ў розных ускосных склонах, акрамя вінавальнага. Дзеясловы, што абазначаюць не накіраванае на прадмет дзеянне, называюцца непераходнымі, да якіх адносяцца , у прыватнасці, дзеясловы руху, дзеясловы са значэннем стану ці ўласцівасці.Катэгорыя ладу.У катэгорыі ладу выражаюцца адносіны абазначанага дзеясловам дзеянняі рэчаіснасці.У залежнасці ад таго, з'яўляецца дзеянне рэальным, пажаданым, ці магчымым, вылучаецца адпаведна абвесны, загадны і ўмоўны лад.Дзеясловамі абвеснага ладу абазначаюцца рэальныя дзеянні, якія сцвярджаюцца, або адмаўляюцца. Дзеясловамі загаднага ладу выражаецца патрабаванне ці пабуджэнне да выкананне дзеяння.Дзеясловамі ўмоўнага ладу абазначаюцца магчымыя ці пажаданыя дзеянні.Толькі дзеясловам абвеснага ладу ўласцівы граматычныя формы ўсіх трох часоў. Дзеясловы загаднага ладу не маюць катэгорый часу, змяняюцца па асобах, часткова па ліках. Найбольш ужывальнай граматычна формай загаднага ладу служыць другая асоба адзіночнага ліку, якая ўтвараецца дапамогай канчатка -і (-ы), што далучаецца да асновы дзеясловаў цяперашняг часу, або без канчатка, а таксама 2-я асоба множнага ліку, што ўтвараецца праз далучэнне да адпаведнай формы загаднага ладу 2-й асобы адзіночнага ліку постфікса -це. Формы загаднага ладу ўтвараюцца таксама ад дзеясловаў першай асобы множнага ліку, 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку з дапамогай часціц давай (давайце), няхай (хай) тыпу давай зробім, няхай (хай) зробіць (зробяць) і інш.Дзеясловы ўмоўнага ладу не змяняюцца ў часе, не маюць формы асобы, характарызуюцца катэгорыямі роду, ліку, трывання і абазначаюць ірэальныя дзеянні, якія магчымы толькі пры пэўных варунках. Формы ўмоўнага ладу ўтвараюцца ад дзеясловаў прошлага часу з дапамогай часціцы бы (б). Формам катэгорыі ладу ўласцівы транспазіцыі, г.зн. ужыванні дзеясловаў аднаго ладу ў значэнні другога. Формы загаднага ладу не ўтвараюцца звычайна ад безасабовых дзеясловаў і дзеясловаў, што характарызуюць дзеянні неадушаўлёных прадметаў.

cribs.me

Класс: Тэма: Лады дзеяслова. Мэты

Грышкевіч Алена Мікалаеўна,

настаўнік беларускай мовы і літаратуры ДУА «Затур’янскі НПК дзіцячы сад-сярэдняя школа»

Класс: 6.

Тэма: Лады дзеяслова.

Мэты: дапамагчы вучням асэнсаваць граматычнае значэнне ладу дзеяслова, пазнаёміць з асаблівасцямі ўжывання, утварэння і правапісу формаў ладоў дзеяслова, выпрацоўваць уменні вызначаць лад дзеяслова, спосаб утварэння; даваць характарыстыку формам ладоў дзеяслова, правільна ўжываць іх у маўленні; праз сістэму заданняў і практыкаванняў паўплываць на выхаванне цікавасці вучняў да гістарычнага мінулага сваёй краіны, пачуцця павагі да нашых продкаў.

Тып: урок засваення новых ведаў.

Абсталяванне: Беларуская мова: вучэбны дапаможнік для 6 класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання / В.П.Красней, Я.М.Язерская, С.Р.Рачэўскі. – Мінск: Нацыянальны інстытут адукацыі, 2009; эпіграф да ўрока; карткі з заданнямі.

Эпіграф:

Трэба ведаць, сэрца просіць,

як бацькам, дзядам жылося.

П. Броўка

Ход урока

І. Арганізацыйны момант.

ІІ. Стварэнне псіхалагічнага настрою.

Будзь заўсёды, як Радзіма, добры,

Будзь ласкавы, як яе трава,

Будзь высокі, без памкненняў дробных,

Як над полем неба сінява.

Просты будзь, як калыханка маці,

Дбайны будзь, як сейбіт і ратай,

Нават калі ўсё на свеце страціў –

Заклінаю: гэта – не аддай!

В.Зуёнак

Да чаго заклікае паэт?
Якія з пералічаных ім якасцей спатрэбяцца вам на сённяшнім уроку?

ІІІ.Работа над новай тэмай.

Тлумачэнне новага матэрыялу.

Работа з эпіграфам.

На дошцы запісаны тэкст:

Дзяды нашы св...тыя, хадзіце да нас вяч...раці. Чакаем вас, як тыс...чы, сотні гадоў назад чакалі. Хадзіце на б...седу ціхую, спавядальную ўсе, хто на гэтай зямлі некалі жыў: і старыя, і немаўляты, і маці, і сёстры, і браты, і бацькі, і людзі ч...жыя, незнаёмыя. Мы пагаварылі б з вамі, дзяды, як гаворым ля могілак на Радаўніцу, і перад Калядамі, і на Сёмуху. Бо як ж...ве прырода разважна, так і памяць наша не згасае, асв...тляе шляхі наступнікам. Верым, як некалі верылі вы, дзяды нашыя, чалавек не знікне бе... следу. Душа ягоная ў нас, у Сусвеце. Гэта тыя, хто адышоў ад с...ежак з...мных, перадаюць нам розум, дух, традыцыі і вопыт. Гэта ад вас пуцявіны нашыя да дзяцей, унукаў у вечнасць ідуць...

Настаўнік агучвае тэкст і ставіць задачу:

Вызначыць тып і стыль тэксту (тып – разважанне, стыль - публіцыстычны).
Уставіць прапушчаныя літары (1 вучань ідзе да дошкі)
Знайсці ў тэксце звароткі.
Пра якія святы ўпамінання продкаў гаворыцца ў гэтым тэксце? (Сёмуха, Каляды, Радаўніца і Дзяды)

Дзеці атрымліваюць заданне па варыянтах:

1 варыянт	2 варыянт	3 варыянт
Выпісвае дзеясловы, якія абазначаюць рэальнае дзеянне (дзеянне, якое адбывалася, адбываецца ці будзе адбывацца)	Выпісвае дзеясловы, якія абазначаюць магчымае дзеянне (якое адбудзецца пры пэўнай умове)	Выпісвае дзеясловы, якія абазначаюць пажаданае дзеянне (якія абазначаюць просьбу, загад, заклік, запрашэнне)

Паспрабуйце вызначыць час дзеясловаў (для трох радоў) ( 2 – 3 хвіліны працуюць з тэкстам).

1 варыянт – называе дзеясловы: чакаем, чакалі, жыў, гаворым, жыве, не згасае, асвятляе, верым, не знікне, адышоў, перадаюць, ідуць.

2 варыянт – называе дзеяслоў: пагаварылі б.

3 варыянт – называе свае дзеяслоў: хадзіце.

- Скажыце, якія з трох груп дзеясловаў маюць часавыя формы? (дзеясловы, якія абазначаюць рэальнае дзеянне, якое адбывалася, адбываецца ці будзе адбывацца).

ІV. Замацаванне новага матэрыялу.

Такім чынам, дзеясловы, якія абазначаюць рэальнае дзеянне, якое адбывалася, адбываецца ці будзе адбывацца, называецца дзеясловамі абвеснага ладу.

А зараз падумайце і скажыце, якія дзеясловы будуць назвацца дзеясловамі ўмоўнага ладу?
А загаднага?

Праца з падручнікам.

А зараз прачытайце і скажыце, пра што мы з вамі яшчэ не гаварылі?

Выконваем практыкаванні 524, 526.

Настаўнік чытае: “Не саромся, беларусе, гаманіць па-свойму – у роднай мове бацькоў і дзядоў сваіх. Шануй сваю мову, шануй свае песні, свае казкі, звычаі і ўсё роднае – гэта спадчына дзядоў і вялікі нацыянальны скарб”. (З. Бядуля).

Звярніце ўвагу на выдзеленыя дзеясловы. Рэальнае, магчымае ці пажаданае дзеянне яны абазначаюць?

(Адказы дзяцей)

2. Вызначыць лад дзеясловаў.

1 варыянт. Каб у беларусаў было больш абвострана пачуццё нацыянальнай годнасці, яны ...

2 варыянт. Беларусы не саромеюцца ...

3 варыянт. Мы шануем ...

(Вучні зачытваюць свае дапісаныя сказы, вызначаюць лад дзеясловаў у гэтых сказах).

Фізкультхвілінка.

Я называю вам словы, а вы выконваеце адпаведныя дзеянні: калі гэта назоўнік – рукі ўверх, памахалі, прыметнік – паварот направа, дзеяслоў – паварот налева.

Спадчына, любіць, матчына, мова, мілагучная, шанаваць, народ, край, родны, услаўляць, радзіма, дарагая, квітнець.

Праца ў групах (4 групы) (вучні працуюць алоўкамі)

Даецца ўсім аднолькавы тэкст (надрукаваны). Спачатку чытае настаўнік:

Напярэдадні Змітраўкі мыецца падлога, лавы, беляцца сцены, стол засцілаецца чыстым абрусам. Мэбля растаўляецца па кутках і ля сцен, каб не замінала духам продкаў, што збяруцца на радзінную бяседу.

Раніцай у суботу на Змітраўскія Дзяды рыхтуюцца ў вялікай колькасці стравы, усе ўстаюць рана, чыста мыюцца, апранаюцца ў самаробнае вышыванае святочнае адзенне, запальваюць свечкі і моляцца.

Са словамі “Памяні, божухна, нашых святых дзядоў!” гаспадар на сподачак, пакрыты блінамі, адкладвае па лыжцы ад кожнае пададзенае стравы (па традыцыі іх павінна быць сем, абавязкова рыба, грыбы і каша) і ставіць на надваконне. У гэты час ён прымаўляе: “Святые дзяды, прыдзіце сюды – гэта для вас!” Усе члены сям’і ўслед тройчы паўтараюць словы гаспадара.

Усе шчыра верылі ў тое, што цені продкаў нябачна выходзяць з магіл і побач з жывымі за сталом жывяцца парай, якая ідзе ад страў. Той, хто жадаў убачыць продкаў, павінен быў ўвайсці ў сенцы і праз акенца над дзвярыма паглядзець у пакой. Напэўна, не адзін цікаўны зрабіў бы гэта, калі б не пагражала небяспека смерці: смяльчак, які адважыўся на такі ўчынак, па павер’ю, мусіў памерці ў той жа год.

Даюцца заданні групам:

1 група – вызначыць тып і стыль тэксту (апісанне, мастацкі);

2 група – растлумачыць лексічнае значэнне слоў: абрус, сподачак, надваконне, страва, радзінная

3 група – знайсці і падкрэсліць дзеясловы абвеснага ладу, вызначыць іх час;

4 група – знайсці і падкрэсліць дзеясловы ўмоўнага і загаднага ладу.

(На выкананне заданняў даецца 5 хвілін) (Адказы вучняў)

Якія атрыбуты ці сімвалы былі абавязковымі на Дзяды? (белы абрус, запаленыя свечкі, малітва, каша).

Праца ў тых жа групах: Заданне: Кожная група атрымлівае партрэт (па адным чалавеку ад групы падыходзяць і выцягваюць партрэт).

Задача: Скласці невялікі тэкст па партрэту (4 – 5 сказаў), ужываючы дзеясловы абвеснага, умоўнага ладу.

(На выкананне заданняў даецца 5 хвілін)

Праца ў парах

Складзіце невялікі тэкст малітвы, звяртаючыся да нашых продкаў. Што б вы хацелі папрасіць, якое пажаданне выказаць у ёй. Пры гэтым ужывайце дзеясловы розных ладоў.

Слова настаўніка:

Продкаў мы ўспомнілі, малітву прагаварылі, засталося толькі запаліць свечкі.

(Гучыць мелодыя “Ave Maria”)

Выходзяць тры вучні.

1 вучань (запальвае свечку)

Запалю свечку –

Памалюся за сваіх дзядоў,

За ўсіх памерлых, за ўсіх адрынутых,

За ўсіх, каго ніхто не згадае.

2 вучань (запальвае свечку)

Яшчэ адну свечку запалю –

Памалюся за сваіх бацькоў і нашчадкаў,

За ўсіх блізкіх і далёкіх,

За ўсіх, хто ходзіць пад сонцам.

3-ці вучань (запальвае свечку)

Апошнюю свечку запалю –

Малюся за сваю Беларусь,

Бо без яе не будзе ўсіх нас,

Не будзе нашчадкаў,

Не будзе продкаў

(Магіл без зямлі не бывае)

Не будзе мяне –

А без мяне не будзе і свету,

Якім я жыву.

Разам!

Гарыце ж заўсёды, тры свечкі!

V. Рэфлексія.

Прадоўжыце выказванні:

Я даведаўся, што …

Мне спадабалася …

Я хваляваўся …

VІ. Дамашняе заданне.

Практыкаванне 523 ці знайсці ў бібліятэцы звесткі пра адзін з абрадаў, звязаных з ушанаваннем памяці продкаў (Сёмуха, Каляды, Радаўніца). Творча аформіць.

VІІ. Падвядзенне вынікаў урока. Выстаўленне адзнак.

shkola.of.by

1.Дзеяслоў як часціна мовы.

Дзеяслоў – часціна мовы, якая абазначае дзеянне ці стан прадмета як працэс і выражае яго ў граматычных катэгорыях трывання, стану, асобы, ладу.

Дзеясловы могуць абазначаць канкрэтнае фізічнае дзеянне:будаваць, малаціць, жаць, пісаць;рух, перамяшчэнне ў прасторы:ісці, бегчы, ехаць;мову і думку: гаварыць, разумець, разважаць; успрыняцце:бачыць, слухаць, успрымаць; адносіны асобы да каго-небудзь, чаго-небудзь:любіць, кахаць, ненавідзець; стан: спаць, драмаць, маўчаць;змены прыметы ці стану: цяплець, старэць, святлець і інш.

Значэнне дзеяння ці стану маюць некаторыя назоўнікі, прыметнікі, безасабова-прадуктыўныя словы, але гэтыя дзеянні і стан у іх не ўяўляюцца як працэс; параўн.: будаўніцтва і будаваць, спелае жыта і жыта спялее. У гэтых назоўніках, прыметніках, безасабова-прэдукатыўных словах і ў дзеясловах значэнне дзеяння ці стану выражаецца пры дапамозе розных граматычных катэгорый.

Дзеяслоў мае граматычныя катэгорыі стану, трывання, ладу, часу, асобы, ліку, роду. Ён мае таксама складаную сістэму формаў, сярод іх выдзяляюцца чатыры разрады: інфінітыў (неазначальная форма дзеяслова), асабовыя формы (формы асобы формы асобы, ліку, ладу, часу, роду), дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе.

Формы дзеяслова падзяляюцца на спрагальныя і неспрагальныя. Спрагальныя– асабовыя формы; яны змяняюцца па асобах, ліках, ладах, часах (а ў прошлым часе – і па родах).Неспрагальныя формы– інфінітыў, дзеепрыметнік, дзеепрыслоўе. Спрагальныя і неспрагальныя формы маюць шэраг агульных прымет, якія аб’ядноўваюць іх у адзіную сістэму формаў дзеяслова: 1) агульнасць лексічнага значэння; 2) наяўнасць катэгорый трывання і стану; 3) агульнасць кіравання; 4) аднолькавую магчымасць прымыкання прыслоўя.

Інфінітыў і дзеепрыслоўе– нязменныя формы дзеяслова, астатнія – зменныя. Зменным формам уласціва катэгорыя ліку, якая залежыць ад таго слова, да якога дзеяслоў адносіцца: вучань піша – вучні пішуць, зжатае поле – зжатыя палі. Дзеепрыметнікі маюць катэгорыі трывання, стану, часу. Інфінітыў і дзеепрыслоўі маюць катэгорыі трывання і стану.

Сінтаксічная роля дзеяслоўных формаў неаднолькавая. Асабовыя (спрагальныя) формы ў сказе заўсёды выказнікі (таму іх называюць яшчэ прэдыкатыўнымі): Лес супакойвае, разганяе трывогу. Інфінітыў можа быць любым членам сказа. Дзеепрыметнікі выступаюць часцей у сказе азначэннямі, зрэдку – выказнікамі, а кароткія – толькі выказнікамі: Сад хоць і невялікі, але дагледжаны. Дзеепрыслоўі ў сказе звычайна з’яўляюцца акалічнасцямі: Жартуючы, смеючыся, прайшла па вуліцы моладзь.

Агульная характэрная сінтаксічная прымета ўсіх дзеяслоўных формаў – здольнасць кіраваць скланяльнымі часцінамі мовы, якія выступаюць у ролі дапаўнення ці акалічнасці: прывезці з горада, прывязу з горада, прывёз бы з горада, прывезены з горада і г.д.

Да ўсіх дзеяслоўных форм можа прымыкаць прыслоўе,дзеерпыслоўе, паясняючы іх: уважліва прачытаць, уважліва прачытаю, уважліва прачытаны і г.д.

2. Сістэма граматычных форм дзеяслова.

Інфінітыў мае граматычныя катэгорыі трывання: пісаць – спісаць, і стану:вывучаць – вывучацца. Ён можа быцьпераходным ці непераходным: будаваць школу, сеяць лён,зваротным ці незваротным: мыць – мыцца, сустракаць – сустракацца.

Інфінітыў мае суфіксы –ць, -ці, -чы. Суфікс–цьдалучаецца да асновы, якая канчаецца на галосны гук: жаць, грэць, абараняць. Суфікс–ціўжываецца ў дзеясловах, аснова якіх канчаецца зычным гукам: прасці, месці, паўзці. Суфікс–чымаюць дзеясловы з асновай на заднеязычныг: бегчы, легчы, сцерагчы. Дзеясловы з асновай цяперашняга часу на заднеязыячнык(тыпу таўкуць, валакуць) у інфінітыве ўжываюццабез к: валачы, таўчы. Толькі адзін дзеяслоў ужываецца ў двух варыянтах – сячы і секчы.

Інфінітыў можа ўжывацца ў ролі любога члена сказа – галоўных членаў: Век зжыць – не мех сшыць;азначэння: У мяне ёсць нястрыманая прага тварыць;дапаўнення: Маці загадала сыну прынесці дзённік;акалічнасці: Усе рынуліся на поле капаць картоплю. Інфінітыў можа быцьчасткай выказніка:На вуліцы пачынала цямнець.

studfiles.net